Əvvəllər övladlığa uşaq götürülməsi halları Azərbaycan cəmiyyətində isti qarşılanmasa da, hazırda uşaq sahibi ola bilməyən ailələrdə tez-tez rast gəlinir və cəmiyyətdə normal qəbul edilir. Lakin mütəxəssislərin üstün rəyi və hər kəsi maraqlandıran məsələ budur ki, övladlığa verilən uşaqların hüquqlarının qorunması üçün onları təhvil alan ailələrə tez-tez baş çəkilsin, uşaqların gələcək taleyi nəzarətdə saxlanılsın.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin “Övladlığagötürmə sahəsində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər” haqqında 393 nömrəli 10.12.2018-ci il tarixli Fərmanı ilə Övladlığagötürmə sahəsində dövlət siyasəti və tənzimlənmə Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin fəaliyyət istiqamətlərinə aid edilib. Bu sahə nazirliyə həvalə edildikdən sonra hər il övladlığa götürülənlərin statistikası açıqlanır. Belə ki, 2020-ci ildən fəaliyyətin aparılması ƏƏSMN tabeliyində Sosial Xidmətlər Agentliyinə tapşırılıb. Proses tam elektronlaşdırılıb və https://adoption.mlspp.gov.az/app/home altsistemi vasitəsilə övladlığagötürmə prosesinin əlçatanlığı, operativliyi və şəffaflığı təmin edilib. Statistikaya əsasən, 2021-ci ildə 110 uşaq övladlığa verilib ki, onlardan 57-si qız, 53-ü oğlandır. 63 uşaq isə yaxın qohum tərəfindən övladlığa götürülüb. Həmin il əcnəbilər tərəfindən övladlığagötürmə halı olmayıb. 2022-ci ildə 176 uşaq övladlığa verilib. Onlardan 85-i qız, 91-i isə oğlandır. 2023-cü il ərzində isə 141 uşaq övladlığa verilib. Onlardan 70-i oğlan, 71-i isə qızdır.

Pravda.az övladlığagötürmənin hüquqi, psixoloji, dini tərəflərini araşdırıb.

Övladlığagötürmə qanunla necə tənzimlənir? 

Tanınmış vəkil Turan Abdullazadə deyib ki, Ailə Məcəlləsinə əsasən, övladlığagötürmə yetkinlik yaşına çatmayanlar barəsində və yalnız onların mənafeyi naminə uşağın doğumu müvafiq icra hakimiyyəti orqanında qeydə alındıqdan sonra mümkündür: 

“Bir uşaq ər-arvad olmayan iki şəxs tərəfindən övladlığa götürülə bilməz. Bir qayda olaraq qardaş və bacıların müxtəlif şəxslər tərəfindən övladlığa götürülməsinə də yol verilmir. Qanunvericiliyə əsasən, övladlığagötürmə üç mərhələdə həyata keçirilir. Birincisi, övladlığa uşaq götürmək istəyən şəxs və ya şəxslər qeydiyyata alınmalıdır. İkincisi, övladlığagötürmənin uşağın mənafeyinə uyğunluğu müəyyənləşdirilməlidir. Üçüncüsü, övladlığagötürmə barədə məhkəmə qərarı olmalıdır. Övladlığagötürmənin uşağın mənafeyinə uyğunluğu müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən bir ildən çox olmayan müddətdə müvafiq qaydalarla müəyyən edilir. Övladlığa uşaq götürmək istəyən şəxslə və ya şəxslərlə müsahibə aparılır, onlar təlimlərə cəlb edilirlər, valideynə uyğun uşaq, eyni zamanda övladlığa götürülən uşağa uyğun valideyn seçilir. Övladlığa götürülən uşaqla övladlığa götürmək istəyən şəxs və ya şəxslər arasında uşağın yerləşdiyi müəssisədə görüş təşkil edilir və övladlığa götürülən uşaq sınaq müddətində onu seçən ailənin evində yerləşdirilir”. 

Vəkil bildirib ki, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqların övladlığa götürülməsi, o cümlədən Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olan uşaqların əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər tərəfindən övladlığa götürülməsi qaydası müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən edilir:

“Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı elektron informasiya sistemində uçota alınma ardıcıllığına uyğun olaraq seçilmiş övladlığa götürmək istəyən şəxslə və ya şəxslərlə müsahibə keçirir, habelə onların maddi-məişət şəraitinin müayinəsini aparır. Valideynliyə namizədlərin və övladlığa götürülən uşaqların hüquq və vəzifələri məhkəmənin qətnaməsinin qanuni qüvvəyə mindiyi gündən yaranır. Uşağın övladlığa götürülməsi vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının dövlət qeydiyyatı üçün müəyyən olunmuş qaydalarına əsasən qeydiyyata alınır. Övladlığagötürmə barədə ərizəyə müvafiq icra hakimiyyəti orqanının iştirakı ilə mülki prosessual qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş xüsusi icraat qaydasında baxılır. Övladlığa götürülən uşaq 18 yaşına çatanadək müvafiq icra hakimiyyəti orqanı uşağın ailədəki vəziyyəti, əqli, fiziki, psixoloji və psixi sağlamlıq vəziyyətinin öyrənilməsi məqsədilə övladlığa götürmənin birinci ilində rübdə bir dəfə, növbəti illərdə ildə bir dəfədən az olmayaraq monitorinq aparır. Övladlığagötürməyə, qəyyumluğa və himayəyə qəbul etməyə imkan verməyən xəstəliklərin siyahısı müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən müəyyən olunur. Dediyimiz kimi, aralarında nikah olmayan şəxslər birlikdə eyni uşağı övladlığa götürə bilməzlər. Ögey ata və ana, habelə qohumları - bacı-qardaş, nənə-baba, valideynlərinin bacıları, qardaşları, onların övladları istisna olmaqla, övladlığa götürmək istəyən ər-arvaddan biri üçün aşağı yaş həddi 25, nikahda olmayanlar üçün 30 yaşdır. Ögey ata-ana, habelə sadaladığımız qohumları istisna olmaqla, övladlığa götürmək istəyən nikahda olmayan şəxslə və şəxslərlə övladlığa götürülən uşağın yaş fərqi 18-dən az olmamalıdır. Uşağın övladlığa verilməsi zamanı bu məcəllənin 121.1-ci və 121.2-ci maddələrinin tələbləri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, övladlığagötürmə zamanı nikahda olan şəxslərə azı üç il, yaşı 35-dən yuxarı olan ər-arvad üçün bir il müddətində nikahda olan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarına, habelə yuxarı yaş həddi 55-dək olan şəxslərə üstünlük verilir. On yaşına çatmış uşaq övladlığa götürüldükdə, onun özünün buna razılıq verməsi zəruridir. Yeddi yaşına çatmış uşaq övladlığa götürüldükdə isə məhkəmələr tərəfindən onun fikri pedaqoji işçinin və ya psixoloqun iştirakı ilə öyrənilir və nəzərə alınır. Qeyd edim ki, övladlığagötürmənin sirri qanunla mühafizə olunur, ləğvi isə məhkəmə qaydasında həyata keçirilir”. 

Turan Abdullazadə övladlığagötürmənin hansı hallarda ləğv edildiyini də açıqlayıb:

“Övladlığa götürənlər onlara həvalə edilmiş valideynlik vəzifələrini yerinə yetirmirlərsə, valideynlik hüquqlarından sui-istifadə edirlərsə, övladlığa götürdükləri uşağa qəddar münasibət bəsləyirlərsə, xroniki alkoqolik və narkomandırlarsa, bu zaman övladlığa götürmə ləğv edilir. Uşaq yetkinlik yaşına çatdıqda isə övladlığa götürmənin ləğvinə yol verilmir. Lakin övladlığa götürən, övladlığa götürülən və övladlığa götürülənin valideynləri arasında qarşılıqlı razılığa əsasən, övladlığagötürmənin ləğvi mümkündür. Bu məsələdə valideynlərin sağ olması, onların valideynlik hüquqlarından məhrum olunmamaları, məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyətlərinin olmadığının müəyyənləşdirilməsi nəzərə alınır”. 

Övladlığa götürülən uşaqların taleyi ilə maraqlanılıb-maraqlanılmaması, eyni zamanda indiyədək övladlığın ləğvi halının olub-olmaması barədə sualları isə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi tabeliyində Sosial Xidmətlər Agentliyi cavablandırıb. Qurumdan bildirilib ki, nazirlik tərəfindən bu sahədə idarəetmə və xidmətlərin elektronlaşdırılması təmin edilib: 

“Prezident İlham Əliyevin Fərmanına əsasən, övladlığagötürmə sahəsində idarəetmə 1 noyabr 2019-cu il tarixdən nazirliyə həvalə olunub. Səlahiyyətlər nazirliyə həvalə edildikdən sonra övladlığa verilmiş uşaqların övladlığa götürülməsinin ləğvi halı olmayıb. Mövcud qanunvericiliyə əsasən, övladlığa götürülən uşaq 18 yaşına çatanadək uşağın ailədəki vəziyyəti, əqli, fiziki, psixoloji və psixi sağlamlıq vəziyyətinin öyrənilməsi məqsədilə övladlığa götürmənin 1-ci ilində rübdə bir dəfə, növbəti illərdə ildə bir dəfədən az olmayaraq monitorinq aparılır. Bu məqsədlə 2023-cü ildə 1145 monitorinq aparılıb”. 

Övladlığagötürmə məsələsində ən vacib məqam övladlığa götürülən uşağın övladlıq olduğunu öyrəndiyi mərhələdir. Bəs bu məsələdə övladlığa uşaq götürən valideynlər necə davranmalıdırlar? Hansı yaş həddi uşağın gerçəkləri bilməsi üçün daha məqsədəuyğundur? 

Tanınmış psixoloq Aygün Ağabalayeva bildirib ki, bu, çox həssas və mübahisəli mövzudur: 

“Əvvəllər mütəxəssislər elə bir rəy verirdilər ki, uşağın övladlıq olması sirr qalmalıdır, uşaq bunu bilməməlidir. Halbuki nəticədə bu, böyük ciddi problemlərə gətirib çıxarırdı. Bütün informasiyanı uşaqdan gizli saxlamaq düzgün deyil. Gizli saxlayanda bu, illər ötdükcə yalan üstünə yalan gətirir. Valideynlər övladı nə qədər sevsələr belə, sonradan həmin yalanlar uşağın elə bir yaş dövründə hansısa qohum, yaxud bu barədə məlumatı olan insan tərəfindən ortaya çıxarıla bilər. Nəticədə uşaq çox ciddi travma alar. Din mövzusu, uşağın cinsi tərbiyəsi kimi ciddi mövzularda necə yaş həddi nəzərə alınırsa, bu informasiya da valideynlər tərəfindən uşağa yaşına uyğun verilməlidir. Adətən uşaqlar 3-4 yaşlarında valideynləri sual yağışına tuturlar. Məsələn, soruşurlar ki, "məni haradan almısınız?" Elə valideyn var, deyir ki, "səni leylək gətirib", yaxud "ananın qarnında olmusan". Həmin yaşda çox yaxşı olar ki, övladlığa götürülən uşağı da valideynlər buna yavaş-yavaş hazırlasınlar. "Biz ailə qurduq, uşağımız yox idi, amma çox istəyirdik ki, sənin kimi bir uşağımız olsun. Xəstəxanaya getdik, səni görüb sevdik, gətirdik, sən də bizim balamız oldun..." kimi ifadələr işlədilə bilər. Əslində, üç yaşlı uşaqlar üçün nə vaxt, harada və necə dünyaya gəldiklərinin o qədər də fərqi yoxdur. Bu yaşdakı uşaqlara valideynin onu sevməsi, münasibəti əsasdır. Mütəxəssislər arasında, hətta yaş həddi məsələsində fikir fərqliliyi olur. Bəziləri uşaq yaşda, bəziləri isə yeniyetməlik dövründə deyilməsinin tərəfindədirlər. Təbii ki, uşaq yaşda olmalıdır. Yeniyetməlik dövründə ailədə yaranan münasibətlərə uyğun nəticə ola bilər, uşaq hər bir soyuq davranışı başqa cür qəbul edə bilər. Bu mövzu övladlığa götürülmüş uşağa aydın olmalıdır, onda bu barədə cavablanmamış suallar qalmamalıdır. Rahat şəkildə valideynə sual verib cavabını almalıdır. Belə halda həmin uşaqlar daha rahat olurlar. Təbii ki, hər uşaq eyni reaksiyanı vermir. Elə uşaq var, eşitdiyi informasiya onu çox incidir, neqativ təsir göstərir. Bu da təbii reaksiyadır. Valideynlər övladlığa götürdükləri uşağa diqqətlə, qayğı ilə yanaşsalar, get-gedə uşağın içindəki acını minimuma gətirib çıxara bilərlər. Övladlığa götürülən uşağa valideynlər uşaq yaşda heç bir məlumat verməyiblərsə, yeniyetməlik dövründə, yaxud daha böyük yaşlarda məlumat verirlərsə, bu zaman uşağa "sən atılmısan, biz səni götürmüşük" kimi sözlər işlədilməməli, bioloji valideynlər pislənməməli, onlar uşağa neqativ şəkildə tanıdılmamalıdır. Bəzən elə olur ki, valideynlər gerçəyi açıqlayırlar, övladlıq uşaq isə buna çox susqun reaksiya göstərir. Bu, artıq valideyni narahat etməlidir. Çünki əslində uşağın çoxlu sual verməsi daha normaldır. Bu, onun məlumatı daha rahat qəbul etdiyi deməkdir. Uşaq susqun reaksiya verəndə isə kənara çəkilməsinlər, onun yanında olsunlar, danışdırmağa çalışsınlar. Uşağın onlar üçün nə qədər dəyərli olduğunu, onu necə sevdiklərini bildirməyə çalışsınlar. Bəzən valideynlər özləri bu mövzuda danışmağa çəkinirlər. Bu isə neqativ təsir göstərir. Adətən uşaqları mütəxəssis yanına aparırlar. Amma valideynlər uşağa bunu deyə bilmirlərsə, bu zaman özləri də mütəxəssislərdən professional dəstək almalıdırlar. Böyük yaşlarda vəziyyətdən xəbər tutan uşaqların psixoloji durumuna  bu, daha çox təsir edir. Yeniyetməlik yaş dövrü onsuz da böhran yaş dövrü sayılır. Daha çox böyük yaşda olan uşaqlar əsl ailələrini tanımaq istəyirlər. Bu isə onları övladlığa götürən valideynlərdə qorxu yaradır. Yəni övladlıq uşaqları kiçik yaşdan bu mövzuya hazırlamaq daha məqsədəuyğundur...” 

Övladlığa götürmə məsələsinə bir çoxları dini aspektdən yanaşır. Bildirilir ki, Məhəmməd Peyğəmbərin Zeyd ibn Haris adlı övladlığı olub. Bəs görəsən, belə halda islam dinində övladlığa uşaq götürmək hansı halda icazəlidir? 

AMEA-nın Akademik Ziya Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, ilahiyyatçı Elvüsal Məmmədov deyib ki, islam dini kiminsə doğma övlad kimi övladlığa götürülməsinə birmənalı şəkildə "yox" deyir: 

“Övladlığa götürmək genetik baxımdan bizə aid olmayan, nəslimizin bioloji, fiziki parçası sayılmayan yad bir şəxsi özümüzə aid etməkdir. Hələ cahiliyyət dövründə ərəblər arasında övladlığa götürmə geniş yayılmışdı. Sonradan islam dini bu münasibət formasını haram hesab etdi. Quran açıq şəkildə göstərir ki, övladlığa götürdüyünüz şəxsləri övlad hesab etməyin, əksinə, onları atalarına aid edin. Şübhəsiz ki, islamın mövqeyi ədalətli mövqedir. Çünki islam istəyir ki, genetik mənsubiyyət çox dəqiq olsun, genetik sərhədlər pozulmasın. Bununla yanaşı, uşağın gələcəkdə ata-anasının onu övladlığa götürən şəxslər olmadığı ortaya çıxdıqda travma yaşamamasının qarşısını almaq üçün İslam belə bir addım atır. Həmçinin islam dinində məhrəmlik, naməhrəmlik münasibətləri çox dəqiq və qəti şəkildə qoyulduğundan dinimiz istəmir ki, anaya və ya evdəki digər xanımlara naməhrəm olan birisi ailəyə daxil olsun. Çünki ana doğma övladının yanında adətən geyim-keçimində, danışığında başqalarının yanında olmadığı kimi davranır. Övladlığa götürülən şəxs ailədən hesab olunmadığı üçün bəzən münasibətlər düzgün qurulmur. Bir sözlə, məhrəmlik baxımından, uşağın gələcəkdə daha sağlam böyüməsi, həqiqətləri bilməsi, həqiqətlərlə barışması nöqteyi-nəzərdən islamda övladlığa götürülmə qadağan hesab olunub...”