Aqşin Yenisey yazır...

Mişel Fukonun “Həbsxananın yaranışı” kitabı 2 mart 1775-ci ildə XV Lüdoviqin oğlu, atasına qarşı uğursuz sui-qəsdə cəhd göstərmiş şahzadə Damenin Parisin Qreve meydanında edam olunması səhnəsi ilə başlayır. 

Hökm belədir ki, cəlladlar Dameni gün boyunca yavaş-yavaş və xalqın iştirakı ilə edam edəcəklər, ta məhkumun dar ağacında çeynə-tüpür edilmiş bədəni meydanda atlara bağlanıb şaqqalanana qədər. Edam boyunca sui-qəsdçinin ölməməsi, axıra qədər işgəncə çəkməsi hökmün əsas şərtidir. 

Bu yazımızda bir-birinə qənim kəsilmiş ata-oğul arasına girməyəcəyik. Ona qalsa, tədris olunmayan tarix oğlunu yeyən krallar, yaxud atasını parçalayan şahzadələrlə doludur. Heç orta əsr edamlarının amansızlığı da bizi maraqlandırmır, çünki modern tarixdə daha dəhşətli edamların olduğunu bilirik.

Bizi düşündürən tarixin bütün dövrlərində xalqın edam səhnələri kimi qorxunc kütləvi mərasimlərə göstərdiyi maraqdır. Kütləni, kütlə deməyək, birbaşa öz adı ilə çağıraq, xalqı başqasının öldürülməsinə, həm də xüsusi işgəncə ilə qətlə yetirilməsinə tamaşa etməyə hansı duyğu, hansı düşüncə, hansı maraq hissi aparırdı?

Düzdür, bəzi edamlarda xalqın iştirakı məcburi idi, amma sıradan edamlara insanlar öz uşaqları, sevgililəri, dostları ilə birlikdə, az qala, bayram sevinci ilə qatılırdılar. Məsələn, Yekaterinanın cəlladları üsyançı Pukaçovu doğrayanda, bu hadisəni gözləri ilə görmək istəyən sadə ruslar bir həftə əvvəldən çimib hazırlaşmışdılar. 

Bu cür kütləvi ayinlərin, ritualların tarixini araşdıran sosioloqlar ta qədim zamanlardan bəri bu cür ənənəvi kütləvi tədbirlərin insan qruplarının sosial bütünlüyünü, bərabərliyini təmin etmək üçün təşkil olunduğunu qeyd edirlər.

Kollektiv ruhunu diri saxlamaq, ictimai pərakəndiliyə yer verməmək üçün qədim atalarımızın cürbəcür ayinlərə, rituallara ehtiyacları var idi, eyni zamanda, bu kütləvi tədbirlər keçmişi gələcəyə daşımağın ən təsirli forması idi. Nəvələr babaları təkrarlamağın yollarını öyrənirdilər.   

Qusfild, Durkheym, Göyalp, Kollinz kimi məşhur sosioloqlar aşağı-yuxarı bu fikri bölüşürlər ki, rituala, ayinə qatılanlar arasında emosiyaların bölüşülməsi zamanı iştirakçılar ümumi hədəflərə yönəlirlər, ortaq şeylər, davranışlar və ünsiyyət formaları ilə bir-birinə diqqət kəsilirlər.

Emosional bağlantıda olanlar yaranan ortaqlıqdan istifadə edib ümumi ovqatlarını və emosional təcrübələrini bir-biri ilə bölüşürlər. Başqa vaxt bir-biri ilə maraqlanmayan, hətta bir-birindən zəhləsi gedən insanlar ağıllarına belə gəlməyən ortaq bir reallığın dostlarına, cəfakeşlərinə çevrilirlər.

Nəticədə, ilk növbədə qrup həmrəyliyi və qrup üzvlüyü hissi ortaya çıxır ki, mərasimə, rituala qatılanlar yaranan ortaq emosional enerjinin təsiri altında güc, güvənc hissi qazanırlar, bu da onlarda qarşılıqlı həzz, ehtiras, yaşamaq həvəsi yaradır. 

Qorxuya doğru kollektiv hərəkət kollektivin hər bir fərdini cəsarətlənir. Ölüm kütlədən qorxur. 
Mərasim zamanı istifadə olunan ümumi rəmzlər, sözlər, jestlər, hətta üz ifadələri kollektiv birliyi möhkəmləndirir və sədaqət, cəsurluq kimi mənəvi hissləri gücləndirir. Bundan ötrü insan qruplarında təmsil olunan valideynlərin hətta öz sevimli övladlarını belə qurban kəsmək ayinləri bizə məlumdur. 

Qədim ritualların, ayinlərin kollektiv ruhunu, qrup həmrəyliyini yaradan və birliyə, bərabərliyə, ümumi rifahın yaxşılaşmasına yönləndirən məlum gücünü insanlar tarixin sonrakı dönəmlərində festivallar, karnavallar şəklində qoruyub saxladılar. Və bu gün elə bir xalq, cəmiyyət yoxdur ki, bu cür emosional alış-verişdə iştirak etmək üçün mütəmadi olaraq ictimai, xəlqi tədbirlər, şənliklər, matəm günləri təşkil etməsinlər. 

Cəmiyyətin sosial rifahını təmin edən zərurətlərdən biri də bu cür “həyəcan festivalları”nın təşkil olunmasıdır. Yoxsa insanların canına yığılan emosiyalar, duyğular tamamilə başqa hədəflərə yönəlib (intiharlar, məişət cinayətkarlığı və s), çox vaxt da bilərəkdən yönləndirilib (kütləvi iğtişaşlar, kriminal qarşıdırmalar və s.) neqativ hadisələrə səbəb ola bilir.    

İnsanlarımızın son koronavirus həşirinin psixoloji səbəblərinə keçməzdən öncə, ümumiyətlə, cəmiyyətimizin istənilən bir hadisəni kütləviləşdirib virtual həyəcan festivalına, duyğu karnavalına çevirməsində biz hər dəfə onun canında fürsət axtaran emosional bir yatağın partladığını görürük. 

Sanki hamı bir himə bənddir ki, bir nəfər sosial şəbəkədə sabah “Qiyamət günü”nün baş verəcəyini yazsın. Dərhal xalq kütləyə çevrilib marketlərə axışır ki, daha çox makaron, daha çox yerkökü-zad alsın. “Qiyamət günü”nün baş verəcəyindən qorxub çuval-çuval ərzaq alan azərbaycanlının bu işi ağılla, məntiqlə görmədiyi gün kimi aydındır.

Qiyamət baş verəcəksə, diri olan hər kəs öləcək, ölü olan hər kəs isə diriləcək və külli-aləm tanrının məhkəməsində olacaq. Bəs onda o torba-torba makaronları, tabaq-tabaq zavod çörəklərini, eyvanda milçək yapışmış yağ çəlləklərini kim yeyəcək? 

Demək ki, azərbaycanlının dərdi “Qiyamət günü”nə hazırlaşmaq-zad deyil, arvad-uşaqdan artıq qalan həyəcanını, emosiyasını bölüşmək üçün əlinə düşən fürsəti qaçırmamaqdır. İndiyə qədər “Qiyamət günü” xəbərini eşidib iş yoldaşına illərdir vermədiyi borcunu qaytarmağa tələsən bir həmvətənlimizi gördünüzmü? Qiyamət olacaqsa, hər kəsin bağışlanmaq üçün vurnuxması lazım. Tanrının məhkəməsinə “düt” deyincə tıxıb getmək hansı ilahi və insani məntiqə uyğundur? 

Ancaq toyda və yasda kütləvi həyəcan yaşayan, duyğu alış-verişində olan xalqlar üçün bu cür kütləvi vahimələrin, epidemiyaların, fəlakətlərin çox gizli, psixoloji bir özəlliyi var. Bu özəlliyi açmaq üçün gərək yazımızın əvvəlində sosioloqların bəhs etdiyi karnaval estetikasının sirrinə vaqif olaq.

Orta əsrlərdə insanlar uşaqlarının əlindən tutub edam səhnələrinə baxmağa gedirdilər, bu qəddar edamlar xalq üçün bir duyğu, həyəcan bayramı idi. Qədim Babillilər qulaqları evdə ilboyu dinc olsun deyə ildə bir dəfə öz arvadlarına Anahit ananın məbədində kütləvi orgiyalarda iştirak etməyə icazə verirdilər. 

Yaxud öküzlərin onları öldürə biləcəyindən əmin ola-ola ispanlar hər il öküz festivalları keçirirlər. Boliviya xalqı Natitas (müqəddəslər günü) bayramlarında qəbiristanlıqlara axışıb məzarları qazırlar; hər ailə bir kəllə çıxarıb onu bayram yumurtası kimi bəzəyib-düzəyir və küçələrdə külfət-uşaqla gəzişən xalqa göstərir.

Perida ildə bir dəfə xalq küçələrə çıxıb bir-birilərini al qana qərq edənə qədər döyür, ölən ölür, sağ qalan səhəri gün şad-xürrəm gedib “çak-çukunu” eləyir. 

Bu cür qorxunc, kütləvi həyəcan yarmarkalarına bir çox geridəqalmış xalqın, cəmiyyətin həyatında rast gəlmək olar. Modern xalqlar, dindarların deyil, sosioloqların ağzını güdün cəmiyyətlər daha mədəni kütləvi tədbirlər keçirir, kollektiv həyəcanın dadını daha sivil münasibətlərlə bölüşürlər. 

Bizim cəmiyyətin koronavirus epidemiyasından, yaxud “Qiyamət günü” dedi-qodularından özünə “həyəcan festivalı”, “duyğu karnavalı” təşkil etməsi başadüşüləndir. Çünki o da bir cəmiyyətdir və canına yığılan həyəcanı, duyğunu harasa xərcləməlidir, kiminləsə bölüşməlidir. Bölüşə bilmədiyi üçün 16 yaşında evlənir, 25 yaşında boşanır, 30 yaşında isə başını kəsməklə bu həyəcana son qoyur azərbaycanlı. 

Bəzən koronavirus kimi kütləvi fəlakətlər də bəzi xalqların kütləvi mutluluq, xoşbəxtlik duyğularının oyanmasına, coşmasına səbəb olur. “Elnən gələn dərd toy-bayramdır” fəlsəfəsi də kütləvi həyəcan yaşamağa tamarzı qalan bir toplumun nisgilidir.

Bu nisgil həyəcan yaşamaq istəyən xalqı məcbur edir ki, koronavirusun qabağına qaçsın, onun gəlişini yuxusuz gecələr hesabına və taxcadakı istifadə olunmamış maskalar, spirt şüşələri ilə gözləsin. “Qiyamət günü”nə Novruz bayramı kimi hazırlaşsın. 

Görəcəksiniz, bu virusdan Azərbaycanda ölən olmasa (təki olmasın), nə qədər insan ondan inciyəcək, küsəcək, əsəbiləşib spirt şüşəsini divara vuracaq, növbəti viruslara inamını itirəcək. Virus adı gələndə ah çəkib nakam aşiq kimi ümidsizliyə qapılacaq.

Əhalimizin xaricdən gələn sarsaq bir müğənniyə cumması ilə xaricdən gələn axmaq bir virusa cumması arasında psixoloji olaraq heç bir fərq yoxdur. Ona canındakı həyəcanı, duyğunu bölüşüb özünü rahat, xoşbəxt hiss etməsi üçün bir partnyor lazımdır. Qoy lap virus olsun!

Belə məqamlarda xalqımızın yaratdığı “görməmişin oğlu” sarkazmı da yeni bir məna qazanır. Əlinə keçən hər balaca virusdan (fürsətdən) istifadə edib özünə festival, karnaval həyəvanı yaşatmaq istəyən cəmiyyətlər eynən doqquz qızdan sonra oğlu olan və sevindiyindən nə edəcəyini bilməyib əl atıb uşağı oğul olmaqdan məhrum edən görməmiş atanın vəziyyətinə düşürlər.